CONCEPTS "UNIVERSE", "SUN", "GOD" IN THE WORLD VIEW TURKS

Мақалада көне түркі мұраларындағы «Тәңірі», «Күн» концептісі қарастырылады. «Концепт» - жинақтаушы ұғым, уақыттың дамуы және дүниетанымның жаңаруымен өзгеріп отыратын адам ой-санасының тілдегі көрінісі. Соңғы кездері көркем мәтінді адам танымымен бірлікте зерттеу - когнитивтік әдебиеттану саласы өрістеп келеді. Когнитивтік әдебиеттануда таным концептісі және көркем концепт маңызды орын алады. Таным концептісі нақты логикаға негізделсе, көркем концептіде шығармашылық үрдіс – көркем ой-тұжырым басымдыққа ие. Бағзы замандағы көшпенді түркі халқының наным-сенімі, дүние тануы, «Әлем» туралы түсінігі қазіргі уақыттағыдай болмады. Зерттеу жұмысында көне түркі дәуіріндегі көркем мәтіндерге филологиялықлинвгистикалық талдау жұмыстары жүргізіліп, байырғы көшпенді түркі жұртының «Әлем» туралы түсінігі, оның танымдық негіздері мен даму арналары анықталады. Ежелгі түркілердің арғы ата-тегі сақтардың дүниені тануында «Күн» концептісінің орны ерекше. Бүкіл жанды және жансыз табиғаттың тіршілік бастауы тек Күнмен байланысты деп ұғынған. Сондықтан таңертең Күн көкжиектен көтерілгенде, немесе кешкісін батып бара жатқанда Күнге сыйынған, құлшылық жасаған. Жылқы малынан құрбандық шалған. Күн сәулесімен әлем жақсылық нұрға бөленеді деп түйсінген. 30 ғасыр бұрын Тұран жерінде, мал баққан киіз туырлықты көшпелі отбасында дүниеге келген Заратуштраның «Күнге мадақ» жырынан осы байырғы наным көрініс береді. Көне түркілік дүниетанымды анықтауда «Тәңірі» концептісінің орны ерекше. Жарылқаушы Көк Тәңірі олардың бойына ұлы Түрік мемлекетін құруда айрықша қуат, күш-жігер, жауынгерлік рух берген.