روستازیستی پایدار در حوضه آبخیز بخش موسی‌آباد شهرستان تربت جام

Abstract

سابقه و هدف:  پدیده روستاگزینی یا روستاگریزی اتفاقی است که امروزه زندگی اجتماعی- زیستی شهر و روستا را تحت تاثیر قرار داده است. هدف اصلی طرح‏های توسعه روستایی، افزایش قابلیت روستازیستی است. ولی اگر طرحی اجرا نشود یا نتایج مفیدی نداشته باشد، احتمال مهاجرت روستائیان به شهر افزایش می‏یابد. از این‏رو، روستاگریزی باعث مشکلاتی در شهرزیستی بویژه از طریق حاشیه‏ نشینی و تقابل فرهنگی می‏شود. حال سوال اینجاست که برای روستازیستی پایدار، چه عواملی دخیل هستند؟ با بررسی مطالعات صورت گرفته، روستازیستی بیشتر متاثر از مولفه‌های اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، رفاهی، و محیطی است. در این راستا، این پژوهش به میزان تاثیرگذاری این عوامل بر روستا و شرایط زندگی در آن می­پردازد و هدف آن، شناخت عوامل موثر بر پایداری پدیده روستازیستی است. مواد و روش‏ها: به منظور بررسی پدیده روستازیستی پایدار، روستاهای حوضه آبخیز شهرستان تربت‏جام به عنوان پایلوت آماری انتخاب شدند. این پژوهش براساس نوع داده‏های جمع‏آوری و تحلیل شده، تحقیقی کمی، و از لحاظ نوع برخورد با مسئله، مطالعه‏ای میدانی است. با توجه به جامعه مورد مطالعه (2683 نفر جمعیت و 560 خانوار) و به کمک فرمول کوکران، تعداد 228 خانوار به عنوان حجم نمونه تعیین شدند. در مرحله بعد، به روش سیستماتیک تصادفی، نمونه‏ها مشخص و مورد آماربرداری و پرسشگری قرار گرفتند. نتایج و بحث: یافته‏ها نشان می‏دهند که شرایط روستازیستی به صورت پایا و پایدار صورت نمی‏گیرد زیرا چالش‏های اجتماعی-زیستی فراوانی وجود دارند. طبق نتایج، مولفه‌های اعتماد اجتماعی، انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، رفاهی، و محیطی، با نسبت‏های مختلف، رویکرد روستاگزینی یا روستاگریزی را تحمیل می‏کنند. در این پژوهش ضریب تاثیرگذاری مولفه‌ها در روستازیستی به ترتیب از زیاد به کم، اعتماد اجتماعی، فرهنگی، رفاهی، محیطی، انسجام اجتماعی، اقتصادی و مشارکت اجتماعی به دست آمده است. به عنوان نمونه، یکی از عوامل موثر بر کیفیت زندگی مردم در روستا نوع ارتباط آنها با دیگر افراد روستا و وابستگی‏های اجتماعی‏شان است. براساس نتایج این پژوهش، اعتماد اجتماعی، که بر همکاری و همیاری بین مردم تاکید دارد، به عنوان مهم‌ترین مولفه موثر بر روستازیستی پایدار شناخته شد. بنابراین می‌توان با افزایش اعتماد میان مردم، مشارکت و نظر مثبت آنها را جلب نمود. بعلاوه، به علت همکاری آن‌ها، میزان موفقیت طرح‌ها افزایش یافته و هزینه‌های توسعه روستایی کاهش می‏یابد. از سوی دیگر، مشارکت در امور اجتماعی نوعی تعهد و قبول مسئولیت فردی و اجتماعی است که باعث افزایش اعتماد اجتماعی می­گردد و همه افراد ناگزیر به پذیرش آن هستند به‌گونه‌ای که در آن افراد به خاطر منافع گروهی از منافع شخصی دست می‌کشند. در واقع در آن، افراد به سطحی از درک رسیده‌اند که منافع کل را به خرد ترجیح می‌دهند. ولی این منطقه از پایین‏ترین میزان مشارکت برخوردار است. در نتیجه، پدیده روستازیستی نمی‏تواند پایدار باشد. نتیجه‏ گیری: اعتماد اجتماعی و همچنین وجود مشارکت در بین افراد ساکن روستا، از شرایط مهم توسعه روستایی هستند. می‌توان از طریق آموزش و آگاهی به مردم در مورد واقعیت و مبنای اعتماد اجتماعی و نیز شیوه‌های مشارکت و پیامدهای آن، فراهم‏سازی فضای باز برای انتقاد و تصمیم‌گیری و تفویض اختیار، و همچنین تشویق فعالیت‌های گروهی، دلبستگی و تعلق خاطر اجتماعی-زیستی را در میان مردم افزایش داد. به هر حال، در یک دید کلی می‏توان تاکید نمود که شناسایی عوامل موثر بر روستازیستی پایدار، گامی جهت برنامه‏ریزی برای پایداری توسعه روستایی است.