Duitsland en de romantische kritiek op het verlichtingsdenken

Abstract

en negentig van de afgelopen eeuw regelmatig discussies plaatsgevonden waarin taboes, die door het Duitse nazi-verleden waren ontstaan, aan de orde werden gesteld. Zo ging het in de Historikerstreit om de vraag of de Holocaust met andere historische vervolgingen vergeleken mag worden, in de discussies rond Botho Strauß en Martin Walser om de vraag hoe gevaarlijk kritiek op de rationele traditie van de Verlichting of een gevoelsmatig nationalisme is en in het debat over Sloterdijks opmerkingen over genetische manipulatie om de vraag of hier de eugenetische ideeën van Hitler en de zijnen geen nieuw leven werd ingeblazen. Alles wat aan politieke en filosofische ideeën door de nazi’s was gebruikt of misbruikt, was (om zeer begrijpelijke redenen) besmet geraakt. Immers, zulke ideeën waren blijkbaar van dusdanige aard dat ze voor een misdadige politiek (mis)bruikbaar konden zijn. Intellectuelen en kunstenaars die zich toch in de buurt van dergelijke opvattingen waagden, werden al gauw van gevaarlijk ‘conservatieve’, ‘rechtse’ of zelfs ‘fascistische’ sympathieën beschuldigd. Over die discussie en de rol die de scenarioschrijver en filmregisseur Hans Jürgen Syberberg daarin speelt, gaat het hier besproken boek van Guido Goossens. Het is een dissertatie uit 2003 waarvoor hij het jaar daarop de Studieprijs van de Stichting Praemium Erasmianum heeft ontvangen. En om het meteen maar te zeggen: dat is terecht. Het is niet alleen een helder en goed, soms zelfs bijna spannend geschreven studie, zij verenigt ook op overtuigende wijze gedetailleerde studies van Syberbergs werk met een brede analyse van de achterliggende politiek-culturele discussies in Duitsland en daarbuiten. Wie is Hans Jürgen Syberberg? In de jaren zeventig en tachtig geniet hij, samen met Wenders, Fassbinder en anderen, internationale bekendheid in het circuit van intellectuele filmliefhebbers als één van de vertegenwoordigers van de zogenaamde ‘nieuwe Duitse cinema’. Vooral in het buitenland wordt hij gewaardeerd. Susan Sontag noemt 90