THE ROLE OF OROGRAPHİC CONDİTİONS OF LOCALİTY AND AİR CİRCULATİON İN MUDFLOW FORMATİON ON THE TERRİTORY OF AZERBAİJAN REPUBLİC

Abstract

Mə­qa­lə­də Azər­bay­can Res­pub­li­ka­sı əra­­zi­­sin­də oroq­ra­fi­ya­nın bol ya­ğın­tı­la­ra və sel ha­di­sə­lə­ri­nə gə­ti­rib çı­xa­ran si­nop­tik pro­ses­lə­rin in­ki­şa­fı­na tə­si­ri təd­qiq edil­miş­dir. Təh­lil­lər­lə mü­əy­yən edil­miş­dir ki, təd­qi­qat əra­zi­sin­də dağ sil­si­lə­lə­ri tə­bii ma­neə ki­mi mü­da­xi­lə edən ha­va küt­lə­lə­ri­nin is­ti­qa­mət və xü­su­siy­yət­lə­ri­nə əhə­miy­yət­li də­rə­cə­də tə­sir gös­tə­rir, in­ten­siv ya­ğın­tı­lar və sel­lər əsa­sən me­ri­dio­nal sir­kul­ya­si­ya pro­ses­lə­ri za­ma­nı mü­şa­hi­də edi­lir. Mə­qa­lə­də ha­va küt­lə­lə­ri­nin ha­kim is­ti­qa­mə­ti­nə per­pen­di­kul­yar olan dağ sil­si­lə­lə­ri­nin ya­mac­la­rı­na xü­su­si diq­qə­ti ve­ril­miş, so­yuq mü­da­xi­lə­dən əv­vəl ön cəb­hə­də­ki is­ti ha­va küt­lə­si­nin xa­rak­te­ri və ro­lu mü­əy­yən edil­miş­dir. Araş­dır­ma­lar gös­tər­di ki, sel­ya­ran­ma pro­ses­lə­rin­də tro­pos­fe­rin bü­tün tə­bə­qə­lə­rin­də, xü­su­si­lə də 500, 400 və 300hPa izo­ba­rik səth­lə­rin­də xü­su­si və nis­bi rü­tu­bə­tin kə­miy­yə­ti xey­li ar­tır. Mü­əy­yən olun­du ki, son 10 il­lik­lər­də iq­li­min qlo­bal is­ti­ləş­mə­si nə­ti­cə­sin­də da­ğə­tə­yi və al­çaq­dağ­lıq əra­zi­lər­də in­ten­siv kon­vek­tiv pro­ses­lə­rin baş ver­mə­si, ha­va­nın şa­qu­li hə­rə­kət sü­rə­ti­nin art­ma­sı, to­pa -ya­ğış bu­lud­la­rı­nın və ley­san­la­rın ya­ran­ma­sı üçün əl­ve­riş­li şə­ra­it ya­ra­dan da­ya­nıq­sız stra­ti­fi­ka­si­ya­nın əmə­lə gəl­mə­si mü­şa­hi­də edi­lir. Tək­lif edil­miş­dir ki, bü­tün sel təh­lü­kə­li ra­yon­lar­da, həm­çi­nin cə­nub-qərb is­ti­qa­mət­li mü­da­xi­lə­lə­rin hə­rə­kət tra­yek­to­ri­ya­sı bo­yu aero­lo­ji stan­si­ya­lar şə­bə­kə­si­nin ge­niş­lən­dir­mək çox zə­ru­ri­dir. Yu­xa­rı­da de­dik­lə­ri­miz­lə ya­na­şı Ba­kı aq­lo­me­ra­si­ya­sı tim­sa­lın­da şə­hər «rel­yef»inin at­mos­fer ya­ğın­tı­la­rı­nın miq­da­rı­na tə­si­ri ide­ya­sı da irə­li sü­rül­müş­dür. The article study the impact of the oro­graphy on development of synoptic processes, leading to heavy rainfall and mudflow phenomena on the ter­ri­tory of Azerbaijan Republic. It was revealed that the mo­untain ranges in the study area, being natural obstacle, have a significant impact on the direction and cha­racteristics of the invading air masses. It was determined that intense precipitation and mudflows are observed mainly during meridional processes. Particular attention is paid to the exposure of mountain ranges which are perpendicular to the prevailing direction of air flows. The nature and role of air features are established in the prefrontal warm mass before the cold invasion. It turned out that for all mudflow-forming processes in all layers of the troposphere, especially on the isobaric surface of 500 hPa, as well as 400 and 300 hPa, the value of specific and relative humidity significantly increased. The study found that in recent decades, intense con­vec­tive processes occur in the foothills and low mountains, the vertical speed of rising air masses increases, unstable stratification is established, favorable conditions for the formation of cumulonimbus clouds and the fallout of mudflow-forming showers as a result of global war­ming. It was proposed to expand the network of aerological stations in all mudflow-prone regions, as well as on the trajectory of southwestern intrusions. In addition to the above, the idea of the influence of urban relief on an increase in the amount of precipitation was put forward on the example of the Baku aglomeration.