Mehmed Fahreddin Efendi’nin Gülzâr-ı İrfân Adlı Eserindeki Mûsikîşinaslar

Abstract

Bursa, Osmanlı döneminde kaleme alınan vefeyatnâmeler bakımından en zengin şehirlerden biridir. Şehirlerin dinî-tasavvufî hayatına dair zenginliğinin günümüze kadar ulaşmasında vefeyatnâme sahibi müelliflerin önemli bir yeri vardır. Başta idareci, müderris ve mutasavvıflar olmak üzere şehirlerin sanatsal hayatına yön veren şahısların da hayat hikâyelerine yer verilmesi bu eserleri Türk İslam sanatları bakımından da birinci elden kaynaklar haline getirmiştir. Bursa üzerine yazılan on iki vefeyatnâme mevcuttur. Bu durum şehrin yetiştirdiği âlim, mutasavvıf, şair ve sanatkârların zenginliğine de işaret etmektedir. Bursa’nın ilim, kültür ve sanat tarihi bakımından önemli kaynakları arasında yer alan Gülzâr-ı İrfân Enârî Dergâhı şeyhi Mehmed Fahreddin Efendi tarafından kaleme alınmıştır. Bursa vefeyatnâmelerinin en hacimlisi olan bu eser kendinden önce kaleme alınan İsmail Beliğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı ile Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı- Sülehâ’sının bir devamı niteliğindedir. Nitekim Fahreddin Efendi eserinin mukaddime kısmında Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı Sülehâ’sını tezyil etmek için bu kitabı yazdığını belirtmiştir. Mehmed Fahreddin Efendi eserinde bu iki vefeyatnâmeden seçkiler yaptıktan sonra 1196/1781 ile 1258/1843 yılları arasında Bursa’da yaşamış ilim ve sanat erbabını eserine ilave etmiştir. Eser, dönemi ve öncesine dair kaynak değeri ile Bursa vefeyatnâme geleneğinin son halkasını teşkil eden Mısrî Dergâhı son şeyhi Mehmed Şemseddin Efendi’nin kaleme aldığı Yâdigâr-ı Şemsî’nin de en önemli kaynakları arasında yer almıştır. Fahreddin Efendi'nin Gülzâr-ı İrfân’da belirtilen tarihler arasında vefat eden padişah, şehzade, vezir, şeyhülislâm, şeyh, vali, kadı müderris, dersiam, vaiz, imam, hatip, şair ve mûsikîşinasların hayat hikâyelerine yer verdiği görülmektedir. Eserde kendilerine bölüm ayrılan sanatkâr zümrelerden biri de mûsikîşinaslardır. Müellif tarafından yirmi yedi mûsikîşinas ve zâkirin terceme-i hallerine yer verilmiş olup bu sanatkârların büyük bir bölümünün mutasavvıf zümreden olduğu görülmektedir. Bununla birlikte eserde isimleri zikredilen sanatkârların bir kısmı dönemin cami mûsikîsinin de önemli isimleridir. Fahreddin Efendi Gülzâr-ı İrfân’da hal tercemelerini verdiği yirmi yedi mûsikîşinas zâtttan Derviş Ali Efendi, Derviş Sadâyî, İsa Efendi, Mevlûdî Osman Efendi, Derviş Abdi, Havyarzâde Hüseyin Efendi, Çatalsakal Derviş Mustafa Efendi, Sarıcazâde Seyyid İbrahim Efendi, Sultan İmamı el-Hac Mustafa Efendi ile Yeşil Camii imamlarından Nizâmeddin Efendi’nin hayat hikâyeleriyle ilgili olarak İsmail Beliğ’in Gülteste-i Riyâz-ı İrfân’ından iktibaslar yapmıştır. Kronolojik sıraya göre daha sonra Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı Sülehâ’sından Hastazâde Abdullah Efendi, Kapan Kâtibîzâde Mustafa Efendi, Cumâbeyzâde el-Hac Salih Efendi, Çıkrıkcızâde Siyâhî Ahmed Efendi ve Kocagözzâde Mustafa Efendi olmak üzere beş mûsikîşinası eserine ilave etmiştir. Güldeste ve Gülzâr-ı Sülehâ’dan seçkiler yaptıktan sonra Gülzâr-ı Sülehâ’ya zeyl mahiyetinde kendi döneminden Laz el-Hac Hasan Efendi, Râgıp Paşa Kitapçısı Âmâ Sadık Efendi, Karaböcekzâde Münâdî Ahmed Efendi, Katırcızâde Seyyid Ahmed Efendi, Sofuzâde Seyyid el-Hac Ahmed Efendi, Sıçancızâde Ali Efendi, Baytârîzâde Hattat el-Hac Mehmed Efendi, Reisü’l-Müezzinîn Hakkızâde İbrahim Efendi, Kalburcuzâde Seyyid Mehmed Efendi, Celvetî Şerif Efendi ve Hâşim Efendizâde Seyyid Mehmed Muhyiddin Efendi olmak üzere on iki mûsikîşinası eserine ilave etmiştir. Bu çalışmada temel kaynak olarak Fahreddin Efendi’ye ait İstanbul Millet Kütüphanesi bünyesinde, Ali Emîrî Şer’iyye Kataloğu’nun içerisinde yer alan 1098 numaralı el yazması nüsha esas alınmakla birlikte mûsikîşinasların hayat hikâyeleri hakkında diğer kaynaklardan da faydalanılmıştır. Fahreddin Efendi’nin bu eseri dışındaki kaynaklarda ismine rastlanmayan Bursalı kârî, mûsikîşinas ve zâkirlerin tanıtılmasının yanında Bursa dinî mûsikî tarihi safahatının ortaya konulması bakımından da çalışma önem arz etmektedir. Gülzâr-ı İrfân’ın tamamı üzerinde yapılmış bir çalışma bulunmamaktadır.