A Character’s Transition from Light to Darkness: A Critical Analysis of Zahhâk’s Visual Depiction in Islamic Painting

Abstract

Zahhâk, Orta çağ İslam sanatının önemli karakterlerinden biri olarak, yüzyıllar boyunca eserlere konu olmuştur. Kötülük ile birlikte anılan Zahhâk’ın dönüşümünü şeytan sağlamış, zalim hükümdarları anlatmada sembol olarak kullanılmıştır. Klasik İran rivayetlerinde üç ağızlı, üç başlı, altı gözlü yaratılan çok güçlü bir dev, Cemşid’i tahtından indiren bir hükümdar olarak tanınmıştır. Avesta, Tevrat gibi dini metinlerde, Taberi Tarihi gibi tarihi metinlerde ve mitolojik anlatımlarda yer alan bu karakterin, Orta çağ İslam sanatında maden, seramik ve fresko üzerinde metinlerle çok bağ kurmadan tasvirleri yer almıştır. Firdevsî Şehnâmesi de yazılı edebî metinler içinde en çok referans alınan kaynaklar arasındadır. Bu çalışmanın amacı 14. yüzyıldan itibaren resimlenen Firdevsî Şehnâmesi nüshalarının arasından en çok tekrar edilen bazı sahneleri tespit edip konularına göre kronolojik olarak değerlendirerek Zahhâk tasvirleri üzerinde bir değerlendirme yapmaktır. İncelenen örneklerde, Moğol, Timurlu, Safevî, Türkmen ve Osmanlı dönemlerinde Ebu Said, İskender Sultan, Baysungur, Muhammed Cukî, İbrahim Sultan, Pir Budak bin Şah Cihan, Sultan Ali Mirza, Şah Tahmasp, II. Şah İsmail, Şah Abbas, Sultan II. Murad gibi hükümdarlar ve yöneticiler tarafından hazırlatılan bu resimli nüshalar, Mir Musavvir, Sultan Muhammed, Mir Zeynelabidin, Nakdî ve adını bilmediğimiz birçok nakkaş tarafından bağlı bulundukları nakkaşhanelerde resimlendirilmişlerdir. 14 ile 18. yüzyıl arasında Herat, Tebriz, Şiraz, Mazenderan, Kazvin, İsfahan, İstanbul gibi önemli resimli elyazması üretim merkezlerinde hazırlanan bu resimlerde, en çok “Zahhâk’ın Demâvend Dağı’na çivilenmesi” konusu öne çıkmaktadır. En az resimlendirilmek üzere seçilen konu ise “Zahhâk’ın babası Mirdas’ı öldürmesi” sahnesidir. Omuzlarından çıkan yılanlarla betimlenen zalim hükümdar Zahhâk karakterinin yenilgisi, İslam edebiyatında iyiliğin kötülüğe karşı her zaman kazanacağını vurgulayan bir anlayışı desteklerken, İslam resmi de tıpkı diğer dekoratif sanatlarda olduğu gibi bu fikre hizmet etmiştir.