Presja i wina: wojenne doświadczenia młodego żołnierza niemieckiego i ich biograficzne implikacje

Abstract

W szeroko dyskutowanej pracy psychoanalitycy Margarete i Alexander Mitscherlichowie postawili tezę, że Niemcy nie byli w sanie odczuwać żalu i skruchy z powodu tragedii jaką była II wojna światowa – milionów pochłoniętych ludzkich istnień i cierpień ofiar nazistowskiego terroru. Utrzymywali, że Niemcy tłumili bądź zaprzeczali temu, co się wydarzyło, aby móc uniknąć udręk wywołanych głęboką depresją. W poniższym studium poddam krytyce ową hipotezę Mitscherlichów pokazując szeroki wachlarz możliwych indywidualnych uwikłań (zwanego „trajektorią”) w autobiograficznie zróżnicowane doświadczenia związane z życiem w świecie całkowitego kolektywnego upadku moralnego. Niezbędne badania mające na celu potwierdzenie lub obalenie wspomnianej hipotezy zostały przeprowadzone z zastosowaniem metody „autobiograficznego wywiadu narracyjnego” stworzonej przez autora. Ten, oparty na drobiazgowej analizie strukturalnej, rodzaj badania został rozwinięty przy użyciu formalnych wskaźników tekstowych pozwalających na identyfikację takich zjawisk jak przesłonięcie, opóźnione wspomnienia, rozproszone („compartmentalized”) etapy przepracowywania. Charakterystyczne dla tej metody jest to, że dane wyłaniają się z analizy pierwszego przypadku — tutaj jest nim ideologicznie niezaangażowany Niemiec. W czasie II wojny światowej będąc młodym niemieckim żołnierzem również i on przechodził przez okresy niezdolności do odczuwania żalu i skruchy. Jednak informant w tym stanie nie pozostał. Doświadczenie poważnego kryzysu w jego życiu osobistym doprowadziło do nagłego przypomnienia sobie spotkania ofiar nazistowskiego terroru. Zaczął odczuwać żal i skruchę. Poza empirycznym dowodem na to, że poczucie osobistego uwikłania w zbiorową winę towarzyszyło również osobom niezaangażowanym w intencjonalne akty niemoralnych działań, mamy tu też do czynienia z intrygującym zjawiskiem opóźnionego odczuwania żalu i skruchy wynikającym z moralnego upadku wspólnoty „My, Niemcy”. Wniosek ten został potwierdzony w danych z wielu wywiadów narracyjnych z innymi Niemcami, którzy także nie byli zaangażowani w nazistowską ideologię, ale brali aktywy udział w działaniach niemieckiej machinerii wojennej.