Axtıılar (Hatıralar)’daki Saha (Yakut) Halk Bilimi Unsurları

Abstract

Axtıılar, Afanasiy Yakovleviç Uvarovskay (1800-1862) tarafından yazılmış Sahaca (Yakutça) ilk edebî eserdir. Uvarovskay, üst düzey kamu görevlerinde bulunmuş ve bu sırada Yakut halkının sevgisine mazhar olmuş bir bürokrattır. İyi eğitim almıştır, entelektüel birikimi yüksektir. Kuzeydoğu Sibirya halklarının kültürlerine ve yaşantılarına vâkıftır, Yakut yurdu memleketidir, Yakutçayı ise ana dili olarak görür. O, bu çalışmaya konu olan eserini Mart 1846’da Türklük bilimi uzmanı Otto Nikolayeviç Böhtlingk’in ricasıyla kaleme almaya başlar ve 8 Kasım 1846’da tamamlar. Onun Axtıılar diye adlandırılan bu eserini yazmasındaki amacı, Böhtlingk’in Yakut dili hakkında yapmakta olduğu çalışmasına yardımcı olmak ve bu sayede Yakut dilinin korunmasına katkı sağlamaktır. Uvarovskay, eserinde çocukluğundan itibaren başından geçen belli başlı olayları konu alır. O, hayatını hüzün dolu ve kıymetsiz olarak değerlendirir. Fakat onun yaşam hikâyesi Saha (Yakut) folkloru açısından paha biçilemez kıymette malzemeler barındırır. Üstelik çalışmasının sonuna Yakut hayatı ve folkloru üzerine notlar ilave eder. Bu notlar, Yakutlarla ilgili yazılmış ilk derli toplu folklorik tespitlerdir. Bu yüzden Yakutistan’ın ilk halk bilimcisi olarak kabul edilir. Onun yazdığı bu kitap, XIX. yy.’ın ortasında tam metin olarak Almancaya, hemen ardından da özeti Fransızcaya (1860) çevrilir. Bu sayede yabancı kültür ve bilim insanları Yakutların gelenek ve göreneklerini güvenilir bir kaynaktan öğrenme fırsatı bulurlar. Burada işlenen konular karşılaştırmalı halk bilimi çalışmaları açısından önemlidir. Bu makalede Axtıılar’da işlenen halk bilimi unsurları tespit edilip içeriklerine göre tasnif edilmiş, peşinden de tahlil edilmiştir. Bu suretle XIX yy. Yakut folklorik hayatı bu eser üzerinden sistematik bir biçimde ortaya konulmaya çalışılmıştır.