Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-Tefsîr Adlı Tefsirinde İlâhiyyât Bahisleri ve Mu‘tezilî Görüşlerin Etkisi

Bu makalede Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsirinde ilâhiyyât bahisleri ve Mu‘tezilî görüşlerin etkisi araştırma konusu yapılmıştır. Hz. Ali ile Muaviye arasında meydana gelen Sıffîn (37/657) savaşı sonrasında “hakem olayı”nı takip eden süreçte Müslümanlar arasında itikâdî ve siyasî görüş ayrılıkları sebebiyle birçok mezhep ve fırka ortaya çıkmıştır. Her mezhep kendi görüşünün doğruluğunu ispatlayabilmek ve meşru bir zemin bulabilmek gayesiyle Kur’ân âyetlerine müracaat etmiştir. Fakat mezhep mensubu müfessirlerin bir kısmı âyetleri esas alırken bir kısmı müntesibi oldukları mezhebin prensipleri istikametinde âyetleri te’vil etme cihetine gitmiştir. Mu‘tezile mezhebine mensup müfessirler de bu mezhebin usûlü hamse diye meşhur beş esası doğrultusunda tefsir yazmışlardır. Müfessir Hâkim el-Cüşemî’nin et-Tehzîb fi’t-tefsîr adlı tefsiri de Mu‘tezilî görüşlerin yoğun olarak işlendiği bir tefsirdir. Söz konusu tefsir Mu‘tezile ekolünün görüşlerinin Kâdî Abdülcebbâr tarafından sistematik hale getirilmesinin akabinde yazılmış olması açısından önem arz etmektedir. Araştırmamız söz konusu tefsirdeki ilâhiyyât bahisleri ile sınırlandırılmış, makalemizin boyutunu aşacağı düşüncesiyle sem‘iyyât ve nübüvvet bahisleri araştırma kapsamı dışında tutulmuştur. Bu bağlamda Allah’ın varlığı ve birliği, Allah’ın benzerinin olmaması, Allah hakkında ‘şey’ denilmesi, ‘cisim’ denilmemesi, rü’yetullah, Allah’ın isimleri ve sıfatları gibi ilâhiyyât konularına ilişkin Hâkim el-Cüşemî’nin görüş ve değerlendirmelerine yer verilmiştir. Araştırmamızın amacı ilâhiyyât kapsamına giren itikâdî meselelere dair Hâkim el-Cüşemî’nin görüşlerini tespit etmek, Mu‘tezile’nin aynı meselelere ilişkin görüşleri arasındaki benzerlik ve farklılıkları belirlemektir. Bu araştırmada literatür taraması yöntemi kullanılarak Hâkim el-Cüşemî’nin tefsiri başta olmak üzere kelâmî-itikâdî konularda kaleme alınmış kaynaklar incelenmiştir. Araştırma neticesinde Hâkim el-Cüşemî’nin tefsirinde ilâhiyyât kapsamına giren meseleler bağlamında Mu‘tezile’nin prensiplerini benimsediği ve Ehl-i sünnet ekolleriyle genellikle görüş ayrılığı içerisinde olduğu sonucuna varılmıştır.