KARAYCA AĞITLARDAKİ TEOLOJİK UNSURLAR

Karay Türkleri, Türk dünyasının en batıda yer alan temsilcilerinden olup inanç dairesinin edebiyata yapmış olduğu etkilerin görülmesi açısından incelenmeye değer nitelik taşımaktadırlar. Dünya üzerinde ‘Karay’ inancına sahip iki grup bulunmaktadır. Bu gruplardan ilkini Anan Ben David’in VIII. asırda sistematik hale getirdiği bu nedenle de ilk dönemlerde “Ananiye” sonraları ise ‘Karay’ olarak isimlendirilen İsrailoğulları kökenli Karaylar meydana getirirken Karay inancına sahip diğer grubu Hazar İmparoturluğu’nda bu inanca geçen Türk kökenli Karaylar oluşturur. Bu ikinci grup Hazar İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra Kırım, İstanbul, Litvanya ve Polonya’ya göçmüşlerdir. Etnik olarak Türk olan Karaylar kendilerini Karay veya Karaylar olarak nitelemekte olup kökenlerini İsrailoğullarına değil Hazar Türklerine dayandırmakta ve Türk köklerine vurgu yapmaktadırlar. Farklı bir inanç dairesi içinde olmaları, köklerinden getirdikleri müşterek âdetleri yok etmemiş, Karay inanışının getirdiği ritüeller ve kavramlarla yeni bir boyut kazanmıştır. Bu farklılığı ‘ağıt’ terimini ifade eden kelimede dahi görmekteyiz. Ağıt kavramı için, Karay Türkçesinde ‘sığıt, sıyıt, sarnav’ terimleri yanında İbranice kökenli קִניָה’ kına’ kavramı da kullanılmaktadır. İnsanoğlunun yaşamının son noktası olan ölüm hadisesinin, yakın çevreye verdiği hüznün dizelere, sözlere, ezgilere dökülmüş şekli olan ağıdın Karay Türklerinde inanç çevresinde gelişmesi de bu yönüyle pek tabiidir. Bu yazıda, hem Karay cemaatine hizmet eden dört Karay hazzan tanıtılmış hem de vefatları üzerine yazılan ağıtlarda inançların etkisi belirtilmiştir. ‘Hazzan’ Karay ibadethanesinde yani kenesada görevli olan din adamı için kullanılan bir terimdir. Hazzanlar sadece kenesada ibadeti yürütmemiş, toplum içinde halkın gelişmesi ve bilinçlenmesi için de çalışmışlardır. Karayların hazzan ve ribbilere (öğretmen) vermiş oldukları değer ve göstermiş oldukları hürmetin, onların dünyadan göçmeleri sonrasında cemaat üzerinde bıraktığı derin teessürle cümlelere yansıdığı görülmektedir. Özellikle, bu teessür ve yas havasında görülen Musevi inancının etkileri, ‘kahal, Tora, Adonay, mitsva, Şabbat, Şemot, tiḫyat metim, merkava vb.’ İbranice ödünçleme kelimelerle kendisini göstermektedir. İncelenen dört farklı ağıt metnine konu olan dört isim de hazzanlık görevini yapmış önemli Karay âlimleridir. Bu önemli ribbi ve hazzanların ortak özellikleri ‘cemaatleri için yaptıkları çalışmalar, doğru kişilik, yedi bilgeliği bilme, Tevrat’ın emirlerine göre yaşama, ardından şerefli bir san bırakmalarıdır. Çalışmada incelenen ağıt metinleri; Ribbi Josef Leonowicz’in kaleme aldığı ‘Kınası Ribbi Szalomnun Zaḫarjasiewicznin” (Ribbi Şalom Zaḫarjasiewicz’in Ağıdı) ve ‘Kınası Ribbi Awrahamnın Leonowicznin Ol Szofetnin’ (Hakim Ribbi Avraham Leonowicz’in Ağıdı) adlı ağıtları, Ribbi Simcha Leonowicz’in yazdığı “Kınası Ribbi Jeszua Josef Mordkowicznin” (Ribbi Jeszua Josef Mordkowicz’nin Ağıdı) adlı ağıdı ve Ribbi Zarach’ın Ribbi Jeszuanın oğlu Ribbi David için kaleme aldığı ağıttır. Karaylar için bu kadar önemli olan bu hazzanların dünyadan göç ettiklerinde artlarında bıraktıkları üzüntü de o oranda derin olmuş ve Tevrat’ın emirlerine göre yaşayıp, arkalarından bıraktıkları şerefli san meziyetleriyle övülmüştür. Ribbilerin çocukluklarından başlamak üzere hayatlarındaki önemli noktaları, onları diğer insanlardan ayıran özellikleri ve cemaatleri için yapmış oldukları hayırların işlenmiş olduğu mısralardan sonra ölüm tarihleri Karaylara has olan takvim esas alınarak verilmiştir. Bu teolojik unsurların hâkim olduğu Karay Türklerinin ağıt metinleri yukarıda verilen detaylar çevresinde tahlil edilmiştir.