The State Dignitaries and the Terminology Used in Crimean Khanate According to the Tiyiş Defters

Abstract

Kırım Hanlığı tarihinde 16. yüzyıl, siyasi ve askerî bakımdan devletin en güçlü olduğu dönemdir. Hanlık bu dönemde gücünü dış siyasette de etkili bir şekilde kullanmıştır. Ulu Orda’nın yıkılması Kırım-Rus ilişkilerinde önemli bir dönüm noktası teşkil etmiş ve bu önemli hadiseden sonra iki ülke arasındaki ittifak, yerini siyasi hakimiyet mücadelesine bırakmıştır. I. Mehmed Gerey Han döneminde Rusya’ya yapılan başarılı askerî seferlerden sonra Rusya, barış döneminde Kırım Hanlığı’na yıllık ödeme yapmayı kabul etmiştir. Hanlık tarafından ḫazı̇̄ne ve tiyiş adı verilen bu ödemeler hanedan üyeleri ile saraydaki devlet ricaline yapılmıştır. Kırım Hanlığı tarafından hazırlanmış 17. yüzyıldan kalma üç tiyiş defteri, bu ödemelerin hangi eşyalardan oluştuğu, ne miktarda ve kimlere ödendiğini gösteren ayrıntılı belgelerdir. Tiyiş defterleri 17. yüzyıl Kırım saray teşkilatı ve bu teşkilattaki hiyerarşi hakkında önemli bilgiler verir. Belgeler, Kırım sarayındaki devlet ricali ve bu makamlar için kullanılan kurumsal terminoloji bakımından da önem arz eder. Aynı zamanda bu metinler 17. yüzyıl Kırım Tatarcası ve yazı dili özelliklerini belirleme açısından da değerli kaynaklardır. Çalışmada söz konusu tiyiş defterlerinde yer alan devlet ricali için kullanılan kurumsal terminoloji ortaya konmuştur. Buna göre ilgili terimler, tiyiş defterlerindeki bilgiler ışığında ḫān, ḳalġay ve nūre’d-dı̇̄n sulṭānların sarayındaki devlet ricali olmak üzere üç farklı teşkilata ayrılarak tasnif edilmiştir. Bu bakış açısı doğrultusunda, dönemin terim söz varlığı çalışmalarına katkı sağlanması amaçlanmaktadır.