LEADERS OF THE NATIONAL MOVEMENT IN AZERBAIJAN

Abstract

20. asrın başlarında sadece Türk halklarının yaşadığı bölgelerde değil, tüm İslam milletlerinde sömürüye ve esarete karşı mücadele ve ulusal bağımsızlık mücadelesinin kıvılcımları doğmaya başlamıştı. Rusya Türkleri arasındaki ilk uyanış hareketinin merkezi Kazan ve Kırım idi. Kazan ve Kırım Türklerinde başlayan uyanış hareketlerine paralel olarak Azerbaycan’da da bir aydınlanma hareketi vücuda gelmişti. 19. asrın ortalarında Rusya Kafkasya’da egemen olmuştu. Bu dönemde Azerbaycan’da siyasal bakımdan Rus egemenliği varken, kültürel açıdan din ve mezhep yakınlığından kaynaklı Fars etkisi de mevcuttu. Ruslar kendilerine rakip olarak gördüğü İran’ı etkisiz hale getirmek için Azerbaycan’daki Türk dili ve kültürü üzerindeki Fars etkisini kırmak için yürüttüğü faaliyetler, istemeseler dahi ülkedeki millileşme sürecini başlatmıştır. Bu çalışmada, Farsçanın etkisinin kaybolmasının ardından 19. Yüzyılın sonlarında ortaya çıkan ve 20. Asırdaki milliyetçi harekete dönüşen, Mirza Feth Ali Ahundzade öncülüğünde başlayan milli hareket incelenmeye çalışılacaktır. ХХ ғасырдың басында қанау мен құлдыққа қарсы күрестің, ұлттық тәуелсіздік үшін күрестің ұшқындары түрік халықтары өмір сүрген аймақтар ғана емес, барлық ислам халықтарында пайда бола бастады. Орыс түріктері арасындағы алғашқы ояну қозғалысының орталығы Қазан мен Қырым болды. Қазан мен Қырым түріктерінде басталған ояну қозғалыстарымен қатар Әзірбайжандағы ағартушылық қозғалыс пайда болды. ХІХ ғасырдың ортасына қарай Ресей Кавказда үстемдік етті. Бұл кезеңде Әзірбайжанда саяси жағынан орыс үстемдігі болғанымен, діни және секталық жақындықтан мәдени тұрғыдан да парсы ықпалы болды. Орыстардың өздеріне қырсылас санаған Иранды залалсыздандыру және Әзірбайжандағы түрік тілі мен мәдениетіне парсы ықпалын бұзып, өздері қаламаса да, елде ұлттандыру үдерісін бастады. Бұл зерттеуде парсы ықпалы жойылғаннан кейін 19 ғасырдың аяғында пайда болып, 20 ғасырда Мырза Фетх Али Ахундзаденің басшылығымен басталған ұлтшылдық қозғалысқа айналған ұлттық қозғалыс қарастырылады. At the beginning of the 20th century, not only in the regions where Turkic people lived, but also in all Islamic nations, the sparks of the struggle against exploitation and slavery and the struggle for national independence began to emerge. The center of the first awakening movement among Russian Turks was Kazan and Crimea. Parallel to the awakening movements that started in Kazan and Crimean Turks, an enlightenment movement had also emerged in Azerbaijan. By the middle of the 19th century, Russia had dominated the Caucasus. In this period, while Azerbaijan had Russian domination in terms of politics, there was also Persian influence due to cultural closeness of religion and sect. The activities carried out by the Russians to neutralize Iran, which they saw as their rival, and to break the Persian influence on the Turkish language and culture in Azerbaijan, even if they did not want to, started the nationalization process in the country. In this study, the national movement that emerged at the end of the 19th century and turned into a nationalist movement in the 20th century after the loss of the influence of Persian, started under the leadership of Mirza Feth Ali Ahundzade will be examined.