Tarikat, Merasim ve Toplum: Bayramîlerin Burçak Cemiyeti Hakkında

Abstract

Bugüne kadar birçok çalışmanın konusunu oluşturan Bayramîlik ve Bayramîler, sufi gruplar içerisinde birkaç yönüyle ele alınabilecek bir çevreyi oluşturmaktadır. Bu tarikat öncelikle, Anadolu menşeli bir tarikat olması ile dikkat çeker. Hacı Bayram, hakkındaki birtakım dedikodular sebebiyle bizzat Osmanlı sultanı tarafından dönemin başkenti Edirne’ye çağrılan, Edirne’de, hakkında gündeme getirilen ve muhtemelen kendisinin, yaygın Sünni anlayış dışı bazı fikir ve fiilleri olduğu yolundaki söylentilerden temizlenmiş olarak tekrar Ankara’ya dönen ve etrafında toplananların sayısı günden güne artan bir hareketin temsilcisi olmuştur. Bayramiliğin geniş halk kitleleri üzerinde ve hatta şehirli olmayan ziraat erbabı kesimlerde bile etkin olmasına rağmen belki de en önemli özelliği kurumsal örgütlenmesinin bu ölçekte olmayışıdır. Diğer tarikat grupları gibi tekkeler ve zaviyeler açmak, çok geniş vakıflar ile desteklenmek gibi bir vasıfları yoktur. Bayrami tekkesi olarak bildiklerimiz hemen sadece İstanbul’da ve oldukça geç tarihlerde ortaya çıkan yapılardır. Muhtemelen ziraatçı kesimler ile ilişkili olmaları ve Hacı Bayram’ın bizzat Burçak ekmiş olması dolayısıyla burçak, Bayramiler için önemli bir kültür ve faaliyeti ifade etmektedir. Bayramiler tarafından her yıl icra edilen ve bugüne kadar çok dikkat çekmeyen “Burçak Cemiyeti” olarak adlandırılan toplumsal bir merasimin/âyinin izine XVIII. yüzyıl başlarında Ankara’da tesadüf ediyoruz. Anlaşıldığı kadarıyla bu toplu âyin, erken dönemlerden itibaren “Hasad-ı Mübarek” olarak tanımlanan, Hacı Bayram’ın hayatta iken burçak ektiği yerlerin burçağının hasad edilmesi faaliyeti esnasında gerçekleşen bir merasimdir. Yine anlaşıldığı kadarıyla bu mevsim geldiğinde Bayramiler, Ankara’da bahse konu hasadı gerçekleştirmek üzere toplanıyor ve muhtemelen sokaklarda topluca zikirler çekerek hasad yapılacak araziye doğru yola çıkıyorlardı. Böyle olmalıdır çünkü Hacı Bayram Camii imamı Hâfız Mehmed adlı kişi, bu cemiyetin muarızı olarak her yıl Bayramiler hakkında türlü tezviratlarda bulunuyor idi. Bununla da kalmayarak câmide Bayramilerin sabah namazından sonra yaptıkları zikirler konusunda ağza alınmayacak sözler söylüyor, muhtemelen Bayrami olan müezzinin okuduğu ezanı başka birine tekrarlattırıyor ve cemaat arasında bir fitneye sebep oluyordu. O sırada Hacı Bayram Dergâhı post-nişini bulunan Mehmed Baba b. Salih Baba adlı kişi bu meseleyi Ankara’da mahkemeye taşıyarak bahse konu imamdan şikâyetçi olmuştur. Hafız Mehmed, Ankara Kadılığı başta olmak üzere ahaliden ve şehrin önde gelen kesimlerinden hiçbir destek bulamamış ve herkesin aleyhinde ifade vermesi sebebiyle de görevinden azledilerek yerine başka bir imam tayin edilmiştir. Ancak İmam Hâfız Mehmed, dönemin Şeyhülislamı Feyzullah Efendi’nin bir şekilde koruyuculuğu altında olması sebebiyle yeniden göreve iade edilmiştir. Şeyhülislam Feyzullah Efendi’nin imparatorluk bürokrasisi içerisinde rüşvet ve adam kayırma konusundaki etkinliği tarihsel hadiselerin seyrinden de bilinmektedir. En nihayetinde 1717 senesinde “Burçak Cemiyeti” için muhtemelen faaliyetlerin başladığı sırada İmam Hâfız Mehmed ile iki müderris ve medrese öğrencilerinden oluşan bir kalabalık silahlanarak Bezzazistanda toplanarak ve önlerine de Bezzazistanda Dellal olan Deli Mehmed’i de geçirmek suretiyle “ölürsek şehid, kalırsak gazi” söylemiyle Burçak Cemiyetine gitmek üzere toplananların üzerine saldırmaya başlamışlardır. Olaylara müdahale edilmiş ve olayların teşvikçisi olan üç kişinin durumu İstanbul’a bildirilmiş ve İstanbul, bu kişilerin uslanıncaya kadar (ıslah-ı nefs edinceye) şehirden başka bir yere sürgün edilmelerine karar vermiştir. Makale bu hadiseyi ana hatlarıyla değerlendirmeyi amaçlamaktadır.