АС БЕРУ ЖӘНЕ ТАС МҮСІН (жік түскен дәстүрлер)

Abstract

Мақалада қазақтың ас беру дәстүрі мен тас мүсіннің ерте замандарда бір ғұрыптық шара болғандығы қарастырылып жан-жақты дәлелденеді. Тас мүсін тұрған жерлердің қазақтың ас берген «ошақ» орындарымен қатар келуі екі ғұрыптың бастауы бір екендігін көрсетеді. Далалық зерттеу барысында Қарағанды облысының Ақтоғай ауданы жерінде анықталған «Орманбет ошағы», «Ербекей ошағы», «Шегетай ошағы» орындары және осы алқапта орналасқан тас мүсіндер дәлелге келтіріледі. Мақалада экспедициялық жұмыстардың нәтижесі және ас беру барысында орын алатын салт-дәстүрлер және көне ғұрыптар сөз болады.Тас мүсіннің бойындағы «ыдыс», «аяқ-табақ» секілді дүниелер осы көне ас беру ғұрпымен байланысты туындағаны және т.б. жайттар қарастырылады. Ас беру ғұрпының қоғамдық ролі, тарихи-саяси маңызы анықталады. Мақалада қазақпен қатар қырғыз халқындағы ас беру дәстүрі қоса сипатталады. Библиографические ссылки 1. Ақжолтай Ағыбай батыр. Жезқазған: Облтипография, 1992. 180 б. 2. Аманбаев Зияда. Әулет аралық естелік. Естелік-шежіре. 1-бөлім. Балқаш: Қалалық баспахана, 2001. 160-бет. 3. Әбішев Х. Аспан сыры. Алматы: Қазақ мем-тік саяси әдебиет баспасы, 1962. 251 б. 4. Броневский С.Б. Записки генерал-майора Броневского о киргиз-кайсаках Средней орды // Отечественные записки. 1830. Ч. 43. № 124. С. 119–356. 5. Валиханов Ч.Ч. Следы шаманства у киргизов // Собрание сочинений в пяти томах. Т. 4. Алма-Ата: Гл. Ред. Каз. Сов. Энцикл., 1985. 463 с. 6. Венюков М.И. Путешествие по окраинам русской Азии и записки о них. СПб: Типография Императорской Академии наук, 1868. 528 с. 7. Грач А.Д. Древнетюркские изваяния Тувы. М.: Изд-во вост. лит., 1961. 96 с. 8. Дневные записки путешествия капитана Н. Рычкова в Киргис-кайсацкой степи 1771 году. СПб.: Типография Императорской Академии наук, 1772. 105 с. 9. Досымбаева А. Западный Тюркский каганат. Культурное наследие казахских степей. Алматы: Типография Комплекс, 2006. 168 с. 10. Ермоленко Л.Н. Средневековые каменные изваяния Казахстанских степей (типология, семантика в аспекте военной идеологии и традиционного мировоззрения). Новосибирск: Изд-во ИАЭт СО РАН, 2004. 132 с. 11. Зеланд Л.Н. Киргизы (этнологический очерк) // Записки Западно-сибирского отдела РГО. 1885. Кн. 7, вып. 2. С. 1–78. 12. Кастанье И.А. Древности Киргизской степи и Оренбургского края // Труды ОУАК. 1910. Вып. 22. 332 с. 13. Кастанье И.А. Надгробная сооружения киргизских степей // Труды ОУАК. 1911. Вып. 26. 102 с. 14. Киргиз-кайсаки Большой, Средней и Малой орды по записям Андреева, с дополнениями П.К. Фролова и издателя // Сибирский вестник. 1820. Ч. IX–XI. 183 с. 15. Конур-Аулие // Витебская Губернская Ведомости. 1892. № 63. 16. Кызласов Л.Р. О назначении древнетюркских каменных изваяний, изображающих людей // СА. 1964. № 2. С. 27–39. 17. Құрманқұлов Ж., Ермоленко Л. Ежелгі Сарыарқа тас мүсіндер (каз., орыс, ағыл. тілд.). Қарағанды: «Credos Ltd C», 2014. 168 б. 18. Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих, или киргиз-кайсацких орд и степей. Ч. 3: Этнографические известия. СПб.: Типография Карла Края, 1832. 304 с. 19. Манас: Великий поход. Кыргызский эпос / Пер. С. Липкина и др. Бишкек: Шам, 2004. 404 с. 20. Марғұлан Ә.Х. Ежелгі жыр, аңыздар: Ғылыми-зерттеу мақалалар. Алматы: «Жазушы», 1985. 368 б. 21. Марғұлан Ә. Ұлытау төңірегіндегі тас мүсіндер // Ә.Х. Марғұлан шығармалары. Алматы: «Алатау», 2007. IV т. 221–274-бб. 22. Народы России. Киргизы: [этнографические очерки]. СПб.: «Досуг и дело», 1880. 58 с. 23. Радлов В.В. Из Сибири (страницы дневника) / Пер. с нем. К.Д. Цивиной и В.Е. Чистовой. Прим. и послесл. С.И. Вайнштейна. М.: Наука, 1989. 749 с. 24. Руденко С.И. Культура населения Горного Алтая в скифское время. М.-Л: Изд-во АН СССР, 1953. 402 с. 25. Смағұлов Е.М. Қазақтың ас беру дәстүрі: қоғамдық-әлеуметтік қызметі (XVIII–XIX ғғ. деректер бойынша): тарих ғыл. канд. ... дис. автореф. Алматы, 2005. 33 б. 26. Тұрсын Жұртбай. Құнанбай (Жәбір сұлтаны) // Абай әлемі (ұлы ойшылдың өмірі мен шығармашылығына арналған онлайн-эниклопедия). URL: https: // abaialemi.kz /post/ view?id=910 27. Халид Құрбанғали. Қазақта мәйіт шығару // Тауарих хамса: (Бес тарих). ауд. Б. Төтенаев, А. Жолдасов. Алматы: «Қазақстан», 1992. 304 б. 28. Чорманов М. Казахские народные обычаи. Караганда: «Арко», 2000. 104 с. 29. Шарипов С. Бағаналы елінің жайы // Шығармалар жинағы. ІІ т. Алматы: «Жазушы», 1982. 508 б. 30. Шер Я.А. Каменные изваяния Семиречья. М.–Л.: Наука, 1966. 141 с. 31. Шомбал-Кукашев Р. О символике старинного казахского поминального ритуала «түйе шешу» // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001. С. 351–373.